Maciej Piotrowski ■ ARTYKUŁY, OŚWIADCZENIA ■ 2010-05-24

 Pamięci polskich i ukraińskich mieszkańców wsi Gorajec, poległych w czasie konfliktu z lat 1944-1947

Gorajec to niewielka, zagubiona wśród lasów Roztocza Wschodniego, osada. Tak jak cały region, wieś opustoszała tuż po II wojnie światowej. Jednakże w dziejach polsko-ukraińskiego pogranicza Gorajec wyróżnił się w tragiczny sposób.

Przed wojną we wsi mieszkali przeważnie Ukraińcy, w 1938 r. na 1160 mieszkańców – było ich 1077, resztę stanowili Polacy oraz Żydzi. Gorajec wpasowywał się w mozaikę etniczną powiatu, zamieszkałego w 50% przez Ukraińców i w jednej trzeciej przez Polaków. Po 1939 r. miejscowość przecięła granica radziecko-niemiecka – wieś znalazła się w Generalnej Guberni, jej cmentarz już po stronie sowieckiej. Ze względu na bliskość kordonu ludność polskiego przysiółka – Dąbrówki została wysiedlona na Syberię. Ze wsi pierwsi zniknęli Żydzi – w Cieszanowie znajdował się nawet niemiecki obóz pracy. Gorajec zapewne podzieliłby zwykłe, wojenne losy pobliskich miejscowości, gdyby w 1944 r. nie pojawił się w niej pewien człowiek.

ZALIZNIAK
Jest przełom lutego 1944. Trasą Rawa Ruska – Niemirów przesuwa się konwój 30 niemieckich żołnierzy, eskortowanych konno przez kilkunastu ukraińskich policjantów. Z powodu zbliżającego się frontu postanowiono niepewny element przerzucić dalej na zachód. W owym czasie nagminne były przypadki dezercji ukraińskich policjantów. Przy drodze, ukryta w śniegu, czekała na nich bojówka OUN. “Nareszcie dany znak – Niemcy się zbliżają — opisuje uczestniczący w akcji Lew Krywonos “Kruk”. – Położyliśmy się. Podeszliśmy na dobrą odległość i usłyszeliśmy komendę “ognia!”. Sypnęły się serie z automatycznej broni, a zaraz potem, przekrzykując strzały, krzyknęliśmy do Niemców “hande hoch!”. Byli tak przestraszeni, że nie oddali żadnego strzału. Kto padł to padł, a reszta podniosła ręce i poddała się. Tymczasem nasi tylko się uśmiechali”. Policjanci wiedzieli o planowanej zasadzce. Znajdował się wśród nich niejaki Iwan Szpontak, członek konspiracji UPA, który już wcześniej dostał rozkaz zbiec do lasu i organizować partyzantkę.
W roku wybuchu Szpontak wojny miał 20 lat. Pochodził ze wsi Wowkowe na Zakarpaciu, które należało wówczas do Czechosłowacji. Skończył seminarium nauczycielskie, pracował na Werchowynie. W 1938 r. wstępił tam do wojsk Karpato-Rusi – krótko istniejącego państewka ukraińskiego, powstałego na gruzach Czechosłowacji. W czasie tych zmagań prawdopodobnie zetknął się z wieloma późniejszymi organizatorami UPA – wojskiem ukraińskim dowodził tam słynny Roman Szuchewycz “Czuprynka”, późniejszy dowódca ukraińskiej partyzantki. Po 1941 r. Szpontak, podobnie jak wielu ukraińskich nacjonalistów, wstąpił do policji pomocniczej, z której wyszkoleni i uzbrojeni przez Niemców Ukraińcy, masowo dezerterowali i tworzyli następnie podstawy UPA.
Szpontak przyjął pseudonim “Zalizniak” – zapewne od legendarnego XVIII-wiecznego dowódcy hajdamackiego. Partyzanci często na przydomki wybierali sobie bohaterów czasów kozactwa i koliszczyzny – w lubaczowskiej sotni walczyli m.in. “Gonta” czy “Bohun”. Być może pamiętany przez kierownictwo jeszcze ze zmagań w 1938 r. Szpontak otrzymał misję utworzenia partyzantki ukraińskiej w powiecie lubaczowskim, we wsi Gorajec, której rdzeniem miało być uwolnionych wraz z nim 20 policjantów.
Czemu akurat Gorajec wybrano na miejsce stworzenia sotni? Wieś otoczona jest ze wszystkich stron lasami, co czyni ją zupełnie niewidoczną z innych osad czy głównych dróg. Pobliskie masywy leśne są na tyle duże, że można się w nich, w razie potrzeby, błyskawicznie się ukryć. Jest to zatem idealne miejsce do działań partyzanckich. Okoliczne miejscowości zdominowane są przez Ukraińców – pełne patriotycznie nastawionej młodzieży – potencjalnych kadr UPA.
Konspiracja ukraińska istniała na tych terenach już wcześniej. Jednak, jak wspomina pochodzący z pobliskiego Starego Dzikowa “Kruk”, dopiero po przyjściu Zalizniaka zaczęła ona nabierać profesjonalnych kształtów. “(…) wszystko zaczęło się u nas organizować na dobre: kuszcze, bojówki, sotnie. Na początku była jedna sotnia i była nią sotnia Zalizniaka. Dobrze ją zahartował: po trzydzieści kilometrów marszu z ciężarem na plecach. Tak prowadził oddział ze dwa-trzy tygodnie. Kiedy skończył powiedział mniej-więcej tak: wiecie chłopcy, hartowałem was, kto uciekł, ten uciekł, ale z tymi którzy pozostali mogę teraz zrobić wszystko”. Sotnia przyjmuje nazwę “Mesnyky” – “Mściciele”. 15 maja partyzanci przechodzą chrzest bojowy pod Nowym Siołem, gdzie stoczyli udany bój z oddziałem niemieckim, ścigającym polskich partyzantów.
Kim był major UPA Iwan Szpontak “Zalizniak”? Choć młody – gdy objął dowództwo nad “Mesynykami” miał zaledwie 25 lat – był zaprawiony w bojach: przynależność do Siczy Karpackiej i służba w policji zrobiły z niego dowódcę obeznanego w praktyce wojennej, profesjonalistę. Z pewnością nie pozostało na niego bez wpływu szkolenie odebrane u Niemców – mogli go nauczyć nie oszczędzania ludności cywilnej, zemsty, odpowiedzialności zbiorowej. Z tego wszystkiego wyłania się obraz radykała, zdolnego do wszystkiego w imię zwycięstwa.
Szpontak cieszył się wielkim respektem u podwładnych: “Zalizniaka” chłopcy bardzo lubili. Oszczędzał ludzi, chociaż nie oszczędzał siebie. Zawsze mawiał “więcej potu, mniej krwi” – wspomina go walczący pod jego rozkazami Iwan Kruc’ko “Kret”. – “Znał mądrość, był na uniwersytecie, na filozofii. Lubił grać w szachy, grał na skrzypcach”. Chodził ubrany “jak do żniw”, czym zyskiwał popularność wśród żołnierzy.

PIERWSZA ZBRODNIA
Jednakże początki tworzenia sotni naznaczone są piętnem zbrodni. Jak pisze, bazując na aktach sprawy Szpontaka, Grzegorz Motyka: “W czasie kwaterowania w Gorajcu sotnia “Zalizniaka” zamordowała kilkunastu Polaków, częściowo w celu ukrycia swojej obecności”. Jaki był więc cel zlikwidowania 16, jak podają inne źródła, mieszkańców wsi? W owym czasie stosunki polsko-ukraińskie było bardzo zaognione, wzajemne donoszenie do Niemców było częstym zjawiskiem. Stosunki te były wówczas takie, że Polacy ci mogli zostać zabici pod byle pretekstem, choćby tylko z powodu swojej narodowości. Po tej zbrodni ci Polacy, którzy ją przeżyli, z Gorajca uciekli.
A zatem w początkach swej działalności sotnia “Mesnyky”, prócz walk z Niemcami oraz partyzantką bolszewicką, prowadzi także akcję przeciw ludności polskiej. Na przestrzeni kwietnia i maja Zalizniak dokonuje napadów na około 10 okolicznych wsi oraz miasteczko Cieszanów, w którym zabija od kilku do kilkudziesięciu osób. Akcja ta w zdecydowany sposób różni się od czystek etnicznych, przeprowadzanych w Galicji Wschodniej czy na Wołyniu. Liczba tu zamordowanych wskazuje, że nie chodziło o zlikwidowanie ludności polskiej, a zapewne zastraszenie jej i zmuszenie do ucieczki, lub też zemstę za działania antyukraińskie. W całym powiecie lubaczowskim z rąk różnych oddziałów UPA ginie wtedy, jak podaje Motyka, ok. 250-350 Polaków. Po tych akcjach wielu mieszkańców narodowości polskiej ucieka na drugi brzeg Sanu.
Największą zbrodnią “Zalizniaka” było uderzenie na oddaloną o 7 km od Gorajca wieś Rudka. 19 kwietnia o godzinie 5 rano sotnia przybyła do polskiej wsi. Po rozmowie z sołtysem, który odmówił zebrania mieszkańców oraz wydania broni, dowódca czoty UPA wydaje rozkaz rozstrzelania wszystkich mężczyzn. “Wszędzie dookoła słychać było strzały, płonęły domy i zabudowania gospodarcze” – opisuje Albin Pachla, który ukrył się wówczas w pobliskim jarze. – “Słychać było jęki, krzyki, pisk, płacz i lament. Ukraińcy przechodzili wokół i przez jar, wyciągali i strzelali do mężczyzn powyżej 15 roku życia”. W ciągu 4 godzin ginie 58 Polaków, a wieś zostaje doszczętnie spalona. Do dziś nie została odbudowana, pozostało z niej tylko jedno gospodarstwo. Wydarzenia z Rudki odbiją się jeszcze na dziejach Gorajca.
Na czas przejścia frontu “Mesnyky” ukrywają się w lasach okolicznego poligonu. Po przyjściu Armii Czerwona sytuacja wyraźnie się zmienia. W odpowiedzi na pojawienie się komunistów do oddziałów “Zalizniaka” dołączają nowi ochotnicy – w listopadzie 1944 powstaje sotnia “Mesnyky II”, na wiosnę 1945 “Mesnyky III”. Zgrupowanie awansuje do rangi kurenia, tworząc jeden z najpotężniejszych oddziałów na terenie dzisiejszej Polski. Jesienią polscy mieszkańcy próbują powracać w okolice Lubaczowa. By zatrzymać ten proces, UPA rozstrzeliwuje w Łykoszynie 14 osób.
Sytuacja staje się coraz bardziej napięta. Rozpoczynają się zmagania z siłami radzieckimi: Armią Czerwoną, pogranicznikami, NKWD oraz polskimi komunistami. Jedna z największych bitw “Mesnyków” ma miejsce 15 lutego 1945 obok przysiółka Nowego Lublińca, Tepiły, zaś 2 marca w lasach monasterskich niedaleko osiedla Mrzygłody zostaje rozbita czota “Miacza” – NKWD zadało tym silny cios kureniowi Zalizniaka. “Ten tragiczny bój wstrząsnął całym naszym podziemnym nadrejonem oraz także ludnością. Prawie wszyscy żołnierzy pochodzili z tych terenów” – opisuje przybyły wtedy z ZSRR Jewhen Sztendera “Prirwa”.
Nasilają się także morderstwa, napady i grabieże, dokonywane na ludności ukraińskiej. Z kroniki sotni “Mesnyky II” dowiadujemy się o jednym z takich epizodów: 15 stycznia w Gorajcu “W południe (…) 15 Polaków przeprowadziło grabież”. W wielu miejscowościach lubaczowskiego i jarosławskiego, m.in. w Chotyńcu, Nowym Lublińcu, kolonii Małków, Dobrej i Dobczy, dochodzi do zbiorowych morderstw ludności cywilnej.
W celu obrony miejscowej ukraińskiej ludności tworzą się Samoobronne Kuszczowe Widdiły – SKW. Chronią one wsie, a także zapewniają bezpieczeństwo mieszkańcom m.in. podczas prac polowych. Tak opisuje je raport NKWD: “Wszystkie ukraińskie wioski mają przygotowaną obronę okrężną, prawie przy każdym domu są wykopane okopy. (…) Każda wioska dzieli się na odcinki po 40 chat, ochronę odcinka wyznacza 10 ludzi. W czasie dnia wszystkie dostępy do wiosek są zabezpieczone obserwatorami (…). Położone obok siebie ukraińskie miejscowości utrzymują ze sobą ścisłą łączność i w wypadku napadu większych band “AK” niosą sobie wzajemnie pomoc”. SKW powstają na wzór polskich samoobron z Wołynia, które we współpracy z AK broniły ludności przed terrorem UPA.
W lubaczowskim ich początki, tak jak i oddziałów UPA, wiążą się z przybyciem Szpontaka. W celu sprawniejszego kontaktowania się z mieszkańcami wsi grupy samoobrony tworzyli miejscowi znający teren. Tak było i w Gorajcu – dowódcą tamtejszego SKW był mieszkaniec tej wsi Dmytro Laszyn “Boroda”. Kuszcz liczył około 30 strzelców. Pseudonimy kilku z nich znamy: wojskowym był “Faraon”, propagandzistą “Willi”, służyli w nim także “Proc'”, “Hucuł” oraz “Łemko”.

KBW
W marcu 1945 w komunistycznej Polsce powstaje Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Powstał on na wzór szturmowych oddziałów sowieckiego NKWD. Przeznaczeniem tych oddziałów była walka z podziemiem niepodległościowym, zarówno polskim, jak i z ukraińskim.
W Lubaczowie zostaje sformowany 2. Samodzielny Batalion Operacyjny (SBO) Wojsk Wewnętrznych, który miał likwidować struktury UPA w terenie. Batalion ten działał tu przez kilka miesięcy i zasłynął z krwawych poczynań. Swą pierwszą akcję, jeszcze przed oficjalnym sformowaniem, przeprowadził w dniu 26 lutego w Kobylnicy Ruskiej. Wojsko razem z milicją wyruszyło, jak podaje rozkaz “w celu ujęcia wszystkich mężczyzn do sześćdziesiątego roku życia”. Zostało wówczas zastrzelonych od 27 do 60 osób, które próbowały uciekać, wieś została spalona, majątek zrabowany (według raportu, “inwentarz zarekwirowano”). Następnie, jak podaje Motyka, spalono wsie Masiuki i Sieniówka (Lubaczowskie); zginęło w nich 38 osób. Z relacji “Kreta” wynika, że przeprowadzono także akcję na Nowe Sioło (nie wiemy czy było to KBW), ale wieś ocaliła samoobrona. Żołnierz tego batalionu Lesław Jurewicz w swoich wspomnieniach pisze o okrucieństwie wojskowych: “do pojmanego gdzieś Ukraińca, starego już człowieka, strzelali ze śmiechem i na wyścigi”.
Kolejnym celem akcji pacyfikacyjnych KBW był Stary i Nowy Lubliniec – miejsca, jak podaje raport, “koncentracji organizującej się tam sotni UPA”. W przeprowadzonej 21 marca akcji w obu miejscowościach ginie 58 mieszkańców. Atak zostaje ponowiony 25 marca, wówczas “zniszczono miejscowość w 70%”. Cywilna ludność Lublińca bardzo ucierpiała podczas wojny – wspomniane napady nie były jedynymi: 14 maja 1944 partyzantka sowiecka zabiła 18 mieszkańców, 8 dni później polscy partyzanci podpalili wieś i zamordowali kilka osób (najwyżej 12), we wrześniu milicja rozstrzelała 33 lublinczan, kolejnych 8 wojsko w brutalny sposób zabiło podczas wysiedleń w 1946 roku.
Podczas każdej z tych akcji rabowano mienie: głównie bydło, konie, ubrania, płótno, żywność. Z relacji Jurewicza wiemy, że KBW było bardzo słabo uposażane. Jak wynika z jego wspomnień, zdarzyło się, że jeden z żołnierzy musiał ukrywać przed kolegami przysłaną z domu żywność. Prostym sposobem na zagwarantowanie sobie odpowiedniego poziomu życia było wykorzystanie bezbronnej ludności ukraińskiej. Skradzione rzeczy, których żołnierze nie potrzebowali, odsprzedawali ludności polskiej.

AKCJA NA GORAJEC
5 kwietnia o godz. 21 2. SBO wraz z milicjantami pod dowództwem ppłk. Szopińskiego wyruszył na kolejną akcję: otrzymał rozkaz zlikwidowania znajdującego się w Gorajcu sztabu UPA. W tym czasie we wsi żaden sztab nie stacjonował, znajdowała się w nim natomiast samoobrona oraz ludność cywilna.
O godzinie 4.50 następnego dnia podzielony na cztery grupy batalion zajął pozycje bojowe – okrążył Gorajec wraz z przysiółkami, o godzinie 5.00 przystąpił do ataku. Najpierw ostrzelał wieś z moździerza, potem zaatakowała ją piechota. Na opór napotkała grupa uderzająca ze wschodu, od strony Łówczy. Raport podaje, że “Nieprzyjaciel został zniszczony, wieś zdobyto o godz. 6.10”. Tempo przełamania obrony wsi (mniej niż godzina) oraz łatwość, z jaką to zrobiono (wystarczyła jedna grupa) wyklucza prawdopodobieństwo obecności sił UPA. Gdyby były tu skoncentrowane, stawiłyby zacięty i długi opór. Ponadto w danych osobowych kurenia pod datą 6 kwietnia nie odnotowuje się żadnych strat osobowych, ani informacji o jakiejkolwiek potyczce. Wydaje się niemal pewne, że siły polskie napotkały tam wyłącznie niewielkie oddziały samoobrony.
Tymczasem po usunięciu zgrupowania SKW wieś pozostała na niełasce żołnierzy. Rozpoczęła się masakra. Michajło Liwczanin “Semenenko” z horynieckiego SKW opowiada: “gdy dowiedzieli się, że we wsi nikogo nie ma, zaczęli atakować ze wszystkich stron, mordować mieszkańców, strzelać do kobiet i dzieci”. Wraz z wojskowymi do Gorajca przybyła cywilna ludność, być może zachęcona możliwością grabieży. Nie wiemy skąd przyszli, Semenenko spekuluje, że byli to dawni mieszkańcy Rudki: “(…) z którą Gorajec miał wrogie porachunki z dawnych czasów. Możliwe, że to Rudka tak zemściła się na nim?”. Nie wiemy, czy tak rzeczywiście było, jednak okoliczni Polacy z pewnością dobrze pamiętali o zbrodniach “Zalizniaka” sprzed roku, pamiętali także, gdzie utworzyła się znienawidzona przez nich sotnia.
Krwawa rozprawa wojskowych, milicjantów i cywili na mieszkańcach Gorajca trwała 4 godziny. “Grupa mężczyzn, kobiet i dzieci zgromadzona została w ogrodzie sołtysa Grzegorza H. Żołnierze otworzyli do zgromadzonych ogień z karabinu, a rannych dobijali pojedynczymi strzałami z bliskiej odległości, ograbiając ciała z odzieży i obuwia” – czytamy w raporcie ze śledztwa IPN. Żołnierze podpalili też wiejskie zabudowania, w których płonęli żywcem ukrywający się w nich mieszkańcy. Gorajczan mordowano wszędzie: “w obrębie ich gospodarstw, na drogach, a także w czasie, gdy ci salwowali się ucieczką w stronę lasu”. Przy znęcaniu się nad ludnością “żołnierze krzyczeli, żeby “wyjeżdżali za Bug”, bo ich wszystkich wystrzelają”.
O godzinie 10.00 akcja zostaje zakończona – upomnieniem dowódcy, że rozkaz nie obejmował zabijania kobiet i dzieci. Wojsko wraz z zagrabionym ludności mieniem (40 krów, 14 koni, 100 owiec, dwa parokonne wozy, 2 świnie) powraca do koszar w Lubaczowie. Po drodze 30 żołnierzy wraz z dowódcą stacza jeszcze potyczkę z nieznanym oddziałem, być może resztkami gorajeckiej samoobrony.
Bilans akcji z 6 kwietnia jest tragiczny: życie straciło prawdopodobnie 155 osób, w tym 42 kobiety i 32 dzieci. Gorajec (wieś i folwark), przysiółek Kaczory oraz sąsiednie wsie – Piła i Chotylub zostały spalone, majątek zagrabiony przez żołnierzy.
IPN w przeprowadzonym śledztwie uznało, że akcja była samowolnym działaniem żołnierzy, a celem dowództwa była jedynie likwidacja ukraińskich sił zbrojnych, w związku z czym “czyny (…) nie zawierają znamion zbrodni komunistycznej”. Szersze spojrzenie na całą działalność II SBO zdaje się podważać tę tezę. Zbrodnicze akcje tego batalionu trwały 2 miesiące. Gdyby rzeczywiście były one niezgodne z polityką batalionu, dowódca powinien zareagować na nie już w pierwszych przypadkach, zaś po kolejnych morderstwach – wyciągnąć konsekwencje. Tymczasem żołnierze zostali ukarani jedynie upomnieniem. Wynika z tego, że w II. SBO zbrodnie spotykały się z milczącą zgodą, a być może nawet z aprobatą. Informacje o zachęcaniu bitych mieszkańców do “wyjazdu za Bug” sytuują zbrodnie w szerszej polityce wojska, mającej na celu zastraszenie ludności, by ta nie przeciwstawiała się wysiedleniom.

“UPOWSKA REPUBLIKA”
Na działania KBW Ukraińcy odpowiedzieli błyskawicznie. “Z Gorajca prawie cała młodzież poszła do UPA, sami się zgłaszali, bo chcieli zemścić się na wrogu z bronią w ręku” – opowiada Michajło Liwczanin “Semenko”. Po ostrych kłótniach dowództwo UPA postanowiło zmienić strategię działania. Kureń “Mesnyky” odchodzi od pasywnej dotąd taktyki, przejmuje inicjatywę i rozpoczyna ofensywę.
28 marca, jeszcze przed zbrodnią w Gorajcu, Zalizniak przeprowadza jednoczesną akcję na sieć posterunków polskiej milicji – niszczy 18 spośród nich, całkowicie dezorganizuje polską administrację na pobliskim terenie, rozbija stanice milicji w sąsiadujących z Gorajcem miejscowościach: m.in. w Łówczy, Bruśnie, Płazowie i Podemszczyźnie. Po tej akcji UPA całkowicie przejmuje kontrolę nad terenem. Jak opisuje Sztendera od tego momentu “KBW i pozostałe posterunki MO “uspokoiły się”; siedzieli w swoich punktach, z których wchodzili tylko większymi, gotowymi do boju grupami. W wsiach powstała “Upowska republika”. Jurewicz wspomina zaś, że “Na wschód (od Lubaczowa, przyp. moje) nie jeździliśmy. Był to teren opanowany przez UPA. Nazywaliśmy go Ukraina”. 29 kwietnia dochodzi do potyczki z NKWD we wsi Surmaczówka.
UPA pali też cztery polskie wsie – Mołodycz, Wólkę Mołodycką, Groblę i Stare Sioło; w tym ostatnim pozbawia życia 17 osób. Do tragicznej sytuacji dochodzi także w Wiązownicy, gdzie Zalizniak w odpowiedzi na polskie zbrodnie (m.in. zastrzelenie w tej wsi 10 Ukraińców, głównie kobiet i dzieci) przeprowadza brutalną akcję, w wyniku której ginie 90 osób. Była to ostatnia operacja “Mesnyków” przeciw ludności cywilnej. 10 kwietnia, po zawarciu porozumienia z AK-WIN, wydany zostaje rozkaz zakazujący podejmowania akcji przeciwko cywilom.
23 kwietnia ma miejsce dziwna sytuacja. Pod tą datą w kronice sotni “Mesnyky II” znajdujemy notę: “Nasz wywiad doniósł, że przez Nowe Sioło przejeżdżała grupa uzbrojonych ludzi, która wyjechała w stronę Gorajca. Później okazało się, że była to część polskiej milicji i szturmówek z Lubaczowa, która poszła do lasu, uciekając przed bolszewikami. Uciekający Polacy nikogo nie zaczepiali”. Na wieść o nadejściu oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD całe II. SBO, duża część milicji oraz funkcjonariuszy UB, zdezerterowała. Czego komunistyczne polskie oddziały obawiały się od sojuszniczych wojsk radzieckich? I, co więcej, te sojusznicze oddziały zajęły wówczas budynki w Lubaczowie i ostrzelały rynek! Być może trafnie wyjaśnia tę sprawę Sztendera, twierdząc, że NKWD dowiedziało się, iż milicja była infiltrowana przez AK. Dezercję wywołała, słuszna czy też nie, plotka, jaką usłyszał Jurewicz: “Sowieci rozbrajają polskich żołnierzy i wywożą na wschód”. Niemal cała jego kompania przyłącza się w okolicach Sieniawy do Armii Krajowej, część jej żołnierzy wraciła do Lubaczowa. Wydarzenie to kładzie kres działalności II. SBO na Lubaczowszczyźnie.

PANACHIDA
Po likwidacji polskiej milicji, dezercji KBW oraz porozumieniu z AK-WiN na Lubaczowszyźnie zapanowuje spokój. “Lato 1945 roku było w lubaczowskim (…) bardzo spokojne, co wykorzystaliśmy do szkolenia” – wspomina “Semenko”. Kureń liczył wtedy aż 6 sotni. Kronika sotni “Mesnyky II” odnotowuje ciekawy epizod z tego okresu.
W czerwcu sotnia ta stacjonowała w gorajeckim lesie. Wieczorem 25 czerwca komendant “Bałaj” wraz z 12 strzelcami wyruszył w stronę Gorajca. Tu, po sprawdzeniu czy jest bezpiecznie, obstawia stójką cmentarz i posyła po resztę oddziału oraz greckokatolickiego księdza z Żukowa. W nocy, o godzinie 22.00, rozpoczyna się panachida (nabożeństwo żałobne za zmarłych we Kościele wschodnim). “Zapalenie ogni, rozkaz baczność i ksiądz rozpoczął nabożeństwo żałobne” – opisuje sotenny kronikarz. – “Chór odśpiewuje kilka pieśni i kończy święto pieśnią Nie pora”. W takiej właśnie tajemniczej atmosferze – nocą, przy świetle zniczy, odbyło się pierwsze nabożeństwo w intencji zamordowanych mieszkańców Gorajca.

WYSIEDLENIA
Już od 1944 planowano przeprowadzić akcję wysiedleńczą, mającą na celu usunięcie Ukraińców z Polski. Zakładano, że będzie ona dobrowolna, lecz tak się nie stało. Do marca 1945 z PRL wyjechało zaledwie ok. 15% mieszkańców. Później inicjatywę przejęła armia, która postanawia zmusić niechcianą ludność do wyjazdu brutalnymi środkami. “We wrześniu 1945 r. po kilkumiesięcznej przerwie, wojsko ściągnęło większymi siłami do Lubaczowa i zaczęło wywozić ludzi na Ukrainę” – wspomina Semenko.
Ludność, by uniknąć wysiedleń i terroru wojska, ukrywała się w lasach – w nich powstawały obozy, w których chronili się miejscowi. Taki obóz znajdował się m.in. w głębinach lublinieckich lasów, za rzeką Studenicą.
Przyszedł czas na Gorajec. Wojsko po raz pierwszy pojawiło się w tej wsi w dniu 20 maja 1946 roku. Skontrolowało mieszkańców, jednemu z gospodarzy skradziono pieniądze (2000 zł). “Zabranie czegoś Ukraińcom uważane było za normalne, jako odpłata za pożogi, rzeź i rabunki na wschodzie” – wspomina Jurewicz.
Od tego momentu rozpoczęły się coraz agresywniejsze akcje żołnierzy, czasem ich działania przybierały skandaliczne formy. Jak dowiadujemy się z kroniki sotni “Mesnyky II”, 21 maja roku “We wsi Gorajec, WP w liczbie 80 ludzi wysiedlało mieszkańców. Przy tej okazji, rozkopywali groby na cmentarzu i szukali schowanych cerkiewnych rzeczy. Wiele cerkiewnych rzeczy znaleźli, szaty i obrusy darli na onuce, a książki porozrzucali po cmentarzu. Kości wykopanych porozrzucali po cmentarzu i tak je zostawili. Był przypadek, że zwierzęta w mundurach WP rzucali w siebie czaszkami nieboszczyków”. W kolejnych dniach brutalność żołnierzy nasiliła się. 26 maja żołnierze zaaresztowali 13 osób, które “po kilku dniach mocno pobitych, wypuszczono”. Kolejnego dnia, chcąc zastraszyć ukrywających się, terroryzowani byli ci, którzy pozostali we wsi – starzy i chorzy: “Nad tymi WP znęcało się w nieludzki sposób, bili do nieprzytomności i wyrzucali na dwór. Po tym na wpół żywych, zrzucali na wozy, zwozili do Żukowa (…). Stamtąd zabrali ich do Lubaczowa”. Sposób prowadzenia wysiedlenia zaczyna przynosić “sukcesy”. 28 maja z Gorajca udaje się usunąć 19 rodzin, przy okazji dochodzi do kolejnych przestępstw: “7 żołnierzy złapało 17-letnią dziewczynę, zgwałcili ją, znaleziono ją później nieprzytomną. Tego samego dnia do Gorajca przyjechało 200 żołnierzy WP, którzy nocą biegali za kobietami, zaciągali je do pustych chat i gwałcili”. W ciągu następnych dni Polacy przeprowadzają poszukiwania ludzi w gorajeckim lesie (wyposażeni w pancerne samochody) oraz znowu przyjeżdżają do wsi, gdzie 30 maja wojsko “wyłapało resztki ukraińskich mieszkańców, przy czym niszczyli i ograbili cerkiew”. Mieszkańcy zostają doprowadzeni na stacje w Lubaczowie i Oleszycach, skąd są wywożeni do ZSRR. Jeszcze do 1947 we wsi pozostaje pewna liczba mieszkańców (przez cały czas nękana grabieżczymi akcjami WP – wiadomo, że miały one miejsce w dniach 24-27 czerwca; w jednej z nich zostaje złapany i aresztowany ranny strzelec UPA, ukrywający się u jednego z gospodarzy. Ostatnich 144 mieszkańców wsi wysiedlono podczas akcji “Wisła” na zachód Polski. Rok 1947 przynosi kres wielowiekowej obecności ukraińskiej ludności w Gorajcu.

EPILOG
Po usunięciu ludności i opustoszeniu okolicy, sytuacja partyzantów staje się coraz cięższa. Upowcy tracą wsparcie otoczenia, możliwość bezpiecznego noclegu, zdobycia wyżywienia. “Zrobiło się ciężko. Miesiąc gotowaliśmy żyto z wodą i jedliśmy. Nic więcej. W głowach kręciło się od głodu” – wspomina “Kret”. WP ostatecznie przejęło kontrolę nad terenem, upowcy nigdzie nie mogli czuć się bezpieczni: “(…) jednego wieczora wszedłem w sześć zasadzek: tyle było wszędzie wojska”. Przez pewien czas partyzanci próbują jeszcze działać, jednak w 1947 przychodzi decyzja o rozwiązaniu oddziału. “Kret” przez krótki czas ukrywa się w opuszczonym niemieckim bunkrze, później zostaje złapany przez wojsko. Sam “Zalizniak” przechodzi przez Karpaty na Czechosłowację, tam podaje się za węgierskiego żołnierza i zamieszkuje wraz z rodzicami w Wielkich Kapuszanach. W grudniu 1958 zostaje rozpoznany (według dokumentów UPA, został przez kogoś wydany) i oddany polskiemu sądowi. Wydarzenie to koresponduje z falą ostatecznej likwidacji upowskiego podziemia i zamachami kagiebistów na emigracyjnych działaczy OUN (zabójstwo Stepana Bandery i Lwa Rebeta). “Zbieżność dat zdaje się wykluczać możliwość przypadku” – twierdzi Grzegorz Motyka, spekulując, że schwytanie “Zalizniaka” było częścią zorganizowanej akcji KGB. Szpontak zostaje skazany na karę śmierci, którą później zamieniono na dożywocie. Po amnestii w listopadzie 1981 wraca do Czechosłowacji, umiera w 1989 roku (w Koszycach).
W PRL-u tragiczna historia konfliktu była przekłamywana bądź przemilczana. Nie wspominano o zbrodniach sił komunistycznych, również o tej w Gorajcu. Wedle oficjalnej wersji wydarzeń, wieś została zniszczona podczas walk z UPA. Niestety, do dziś w niektórych publikacjach możemy napotkać takie informacje.
Po 1989 r. sytuacja się zmienia. Tragiczna historia regionu zaczyna być przedstawiana rzetelnie i prawdziwie. W 1992 roku w Nowym Lublińcu na miejscu zniszczonego w 1946 r. krzyża na mogile zabitych żołnierzy samoobrony zostaje postawiony pomnik. Gorajec godnego upamiętniania zbrodni nie doczekał się do dziś. Na mogile umieszczony jest wysoki brzozowy krzyż, obok niego – maleńka tabliczka informująca o tragicznym wydarzeniu.

* * *
Gorajec wiele wycierpiał podczas wojny i lat powojennych. Cywilni mieszkańcy, zarówno zabici przez sotnie “Zalizniaka”, jak i wymordowani przez oddziały KBW, byli niewinnymi ofiarami. Upamiętnienie ich wspólnym pomnikiem byłoby idealnym przykładem sąsiedzkiego pojednania i dziejowej sprawiedliwości. Nadarza się znakomita ku temu okazja – 6 kwietnia 2010 rok mija 65. rocznica zbrodni. Wiemy już, że tak się nie stanie. Miejmy jednak nadzieję, że prędzej czy później, wbrew wszelkim przeciwnościom, ofiary tego tragicznego konfliktu zostaną we właściwy sposób upamiętnione.

Korzystałem z:
1. Zakerzonnie – spomyny wojakiw UPA.
2. Grzegorz Motyka, Tak było w Bieszczadach.
3. Litopys UPA, tom 43.
4. Akcja Wisła, IPN, Warszawa 2003.
5. Raport ze śledztwa IPN; sygn. akt S 55/03/Zk.
6. Tomasz Róg, Stosunki polsko-ukraińskie, w: Paweł Rydzewski, Roztocze Południowe, Wydawnictwo “Arete II”, 2009.
7. Lesław Jurewicz, Niepotrzebny, Londyn 1977.

Artykuł w j. ukraińskim ukazał się w nr 18 i 19/2010 “Naszego Słowa” (2 i 9.05.2010);
“Наше слово” №18 i 19/2010 , 2 i 9 травня 2010 року

Поділитися: